Περί αρχιτεκτονικής ερευνητικής μεθοδολογίας

Πρώτα απ' όλα θέλω να ζητήσω συγνώμη για τον πιο βαρετό τίτλο που μπορεί να έχει ένα post! Δεν έβρισκα κάτι πιο πιασάρικο! Αλλά νομίζω πως το περιεχόμενο είναι αρκετά ενδιαφέρον τουλάχιστον για τους αρχιτέκτονες.
Σύμφωνα με τους προηγούμενους συγγραφείς (βλέπε τα 2 προηγούμενα post που αφορούν τον Έκο και το Craft of Research ) το μεθοδολογικό πλαίσιο μιας έρευνας θεωρείται θεμελιώδες και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κριτήρια για την επιστημονικότητα της. Σε πεδία όπως και η αρχιτεκτονική καλή ώρα, που φλερτάρουμε με πολλές επιστήμες, τέχνες κοκ, η μεθοδολογία δεν μπορεί να είναι κοινή για όλες τις ερευνητικές εργασίες.

Ένα βιβλίο που βοηθάει αρκετά την κατανόηση της ιδιαιτερότητας της αρχιτεκτονικής ερευνητικής μεθοδολογίας είναι το "architectural research methods" των L.Groat και D.Wang, 2002 εκδόσεις John Wiley & Sons, Inc. Το βιβλίο αποτελείται από δύο μέρη: Το πρώτο αφορά το πλαίσιο της αρχιτεκτονικής έρευνας και το δεύτερο τις 7 διαφορετικές στρατηγικές (σχέδια έρευνας). Είναι κοντά 400 σελίδες αλλά νομίζω πως έχει παραδείγματα που βοηθούν όχι μόνο την ακαδημαϊκή πορεία ενός αρχιτέκτονα αλλά και την επαγγελματική του ζωή.

Τι ορίζεται ως αρχιτεκτονική έρευνα; Σύμφωνα με τους συγγραφείς αρχιτεκτονική έρευνα ορίζεται η συστηματική μελέτη που προσανατολίζεται στην δημιουργία γνώσης. Ο ορισμός προέρχεται από ένα παλιότερο βιβλίο του J. Snyder, με τον τίτλο "Architectural Research", που εκδόθηκε το 1984. Ως συστηματική ορίζεται η μελέτη η οποία έχει να κάνει με έναν συγκεκριμένο τρόπο που συλλέγονται οι πληροφορίες, με μια συγκεκριμένη κατηγοριοποίηση, ανάλυση και παρουσίαση τους και όχι με την απλή συγκέντρωση τους. Ως δημιουργία γνώσης νοείται οποιαδήποτε νέα γνώση που μπορεί να παραχθεί μέσα από μια πληθώρα μέσων και μοντέλων. Η αρχιτεκτονική έρευνα εστιάζει στα υλικά προϊόντα του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού αλλά και στην διαδικασία που πραγματοποιείται πριν από αυτόν. Με άλλα λόγια, η αρχιτεκτονική έρευνα μπορεί να εστιάζει στην αρχιτεκτονική θεωρία ή και στην αρχιτεκτονική πρακτική.

Χρήσιμες για την ερευνητική εργασία είναι η στρατηγική (μέθοδος), δηλαδή το γενικό πλάνο της έρευνας και οι τακτικές, δηλαδή οι επιμέρους τεχνικές όπως συλλογή πληροφοριών, αρχειακή έρευνα, κοκ. Στο σχήμα είναι εμφανή τα όρια της κάθε πρακτικής.
Μια κοινή τάση στις αρχιτεκτονικές σχολές είναι ο διαχωρισμός της γνώσης σε τομείς με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (κλάδοι) π.χ. "πράσινη" τεχνολογία, πολεοδομία, ιστορία κ.ο.κ. Αλλά οι συγγραφείς πιστεύουν πως η καινοτόμος αρχιτεκτονική έρευνα είναι το αποτέλεσμα του ταιριάσματος αυτών των διαφορετικών κλάδων.
Το πρώτο μέρος του βιβλίου συνεχίζεται με το επόμενο κεφάλαιο (2) το οποίο μελετά τις κοινές πρακτικές μεταξύ ερευνητικών πλαισίων και ασχολείται πρώτον με παραδείγματα τα οποία διασαφηνίζουν την επιστημολογική βάση του κάθε ερευνητικού πλαισίου και δεύτερον με το πως τα κριτήρια που καθορίζουν την ποιότητα της κάθε ερευνητικής εργασίας εξαρτώνται από το ερευνητικό πλαίσιο που έχει επιλέξει ο/η ερευνητής/τρια.
Ας αρχίσουμε με τα ερευνητικά μοντέλα που αποτελούνται από τα ερευνητικά πλαίσια:

• Διχοτομημένο μοντέλο. Το 1990 η Julia Robinson προτείνει στο Journal of Architectural Education δύο ερευνητικά πλαίσια: την επιστήμη και το μύθο. Ή αλλιώς την ποσοτική και την ποιοτική έρευνα. Η διαφορά αυτών των δύο ερευνητικών πλαισίων είναι κάπως απλοποιημένη και είναι κατά βάση διαφορά τακτικών και όχι οντολογικών ή επιστημολογικών παραδοχών. Επιπλέον, σύμφωνα με τον John Creswell (Research design: Quantitative and Qualitative Approaches, 1994) πίσω από κάθε ερευνητικό πλαίσιο (ποσοτικό και ποιοτικό) πρέπει να υπάρχει μια συγκεκριμένη μεθοδολογία έρευνας, όπως φαίνεται και στο σχήμα. (ένα λάθος μου στο σχήμα είναι η μετάφραση του deductive ως αφαιρετική μέθοδος, το πιο σωστό είναι παραγωγική μέθοδος).

• Συνεχές μοντέλο. Οι Joroff και Morse στο Architectural Research το 1984, προτείνουν ένα  συνεχές μοντέλο το οποίο εμπεριέχει όλα τα πλαίσια έρευνας που μπορεί να χρησιμοποιήσει ένας αρχιτέκτονας, το οποίο μπορεί να συνοψιστεί στο σχήμα που ακολουθεί. Η αριστερή μεριά του σχήματος θεωρείται πιο υποκειμενική και η δεξιά μεριά πιο αντικειμενική.

 

Όμως αυτό το μοντέλο κρύβει δύο βασικές παραδοχές: πως υπάρχει μία πραγματικότητα εκεί έξω και η γνώση της προδιαθέτει αντικειμενικές μεθόδους.

•  Εναλλακτικό μοντέλο (τριμερής clusters). Οι συγγραφείς προτείνουν ένα μοντέλο που βασίζεται 3 clusters. Με τον όρο cluster ορίζουν ένα πλαίσιο έρευνας το οποίο περιλαμβάνει πολλές στρατηγικές και τακτικές οι οποίες όμως μπορεί να μοιράζονται και με άλλα πλαίσια. Τα 3 βασικά ερευνητικά πλαίσια είναι το θετικιστικό/μεταθετικιστικό (postpositivism), το νατουραλιστικό/ερμηνευτικό/κονστρουκτιβιστικό (naturalism) και το χειραφετημένο/μεταδομιστικό (emancipatory), την μετάφραση την δανείστηκα από τις ανθρωπιστικές επιστήμες και θα το εξηγήσω λίγο αργότερα.

Με τον όρο θετικισμό/μεταθετικισμό (postpositivism), σύμφωνα με την Donna Mertens (research methods in education of psycology), νοούνται οι παραδόσεις η οποίες έχουν σαν βασικές αρχές: όσον αφορά την οντολογία (φύση της πραγματικότητας) μία πραγματικότητα η οποία μπορεί να γίνει απτή μέσα από κάποια πλαίσια και όσον αφορά την επιστημολογία (φύση της γνώσης και σχέση μεταξύ ερευνητή και αντικειμένου έρευνας) την αντικειμενικότητα του ερευνητή που ερευνά από απόσταση το αντικείμενό του. Αυτό το πλαίσιο έρευνας χρησιμοποιούν κυρίως οι θετικές επιστήμες και είναι θεμιτό η έρευνα να μην περιλαμβάνει το ανθρώπινο στοιχείο.


Με τον όρο το νατουραλισμός/κονστρουκτιβισμός (naturalism) σύμφωνα με τους Egon Guba και Yvonna Lincoln (criteria of assesing the truthworthiness of naturalistic inquires) νοούνται παραδόσεις που αναπτύχθηκαν τα τελευταία 30 - 40 χρόνια ως αντίδραση στον θετικισμό και έχουν να κάνουν με την ποιοτική έρευνα όπως η φαινομενολογία, η ερμηνευτική, ο εμπειρισμός και ο κονστρουκτιβισμός. Σύμφωνα με την Donna Merten, οι παραδόσεις αυτές έχουν σαν βασικές αρχές: όσον αφορά την οντολογία (φύση της πραγματικότητας) πολλαπλές, κοινωνικά κατασκευασμένες πραγματικότητες και όσον αφορά την επιστημολογία (φύση της γνώσης και σχέση μεταξύ ερευνητή και αντικειμένου έρευνας) την αλληλεπίδραση του ερευνητή με αυτούς που συμμετέχουν στην έρευνα και τις σαφείς αρχές της εκάστοτε έρευνας που κατασκευάζονται για συγκεκριμένες καταστάσεις και επιφέρουν τα ανάλογα αποτελέσματα.

Με τον όρο χειραφέτηση/μεταδομισμός (emancipatory), την μετάφραση την δανείστηκα από τις κοινωνικές επιστήμες και έχει να κάνει με τις παραδόσεις που ακολουθούν τον κονστρουκτιβισμό (δέχομαι προτάσεις για την μετάφραση), ονομάζονται οι παραδόσεις όπως η κριτική θεωρία, ο φεμινισμός/σπουδές φύλου και ισότητας και οι φυλετικές σπουδές. Σύμφωνα με την Donna Merten, οι παραδόσεις αυτές έχουν σαν βασικές αρχές: όσον αφορά την οντολογία (φύση της πραγματικότητας) πολλαπλές πραγματικότητες διαμορφωμένες από κοινωνικές, πολιτικές, πολιτιστικές, οικονομικές, εθνικές και φυλετικές αρχές και όσον αφορά την επιστημολογία (φύση της γνώσης και σχέση μεταξύ ερευνητή και αντικειμένου έρευνας) την αλληλεπίδραση του ερευνητή με αυτούς που συμμετέχουν στην έρευνα και το ότι η γνώση είναι κοινωνικά και ιστορικά σχετικιστική.

Kριτήρια που καθορίζουν την ποιότητα του κάθε ερευνητικού πλαισίου σύμφωνα με τον Egon Guba.

Τα κριτήρια ποιότητας που έχουν να κάνουν με το τελευταίο ερευνητικό πλαίσιο (emancipatory) δεν μπορούν να μπουν στον πίνακα γιατί είναι πολύ πιο ολιστικά και έχουν να κάνουν με: 1) Ιστορική σχετικότητα (historical situatedness), κατά πόσο δηλαδή η έρευνα λαμβάνει υπόψη της, τις πολιτικές, φυλετικές, εθνικές κοκ πτυχές της συγκεκριμένης κατάστασης που ερευνά. 2) Διάβρωση της Άγνοιας (eroding ignorance), κατά πόσο η έρευνα φέρνει στο φως συγκεκριμένες κοινωνικές, πολιτιστικές και ανθρώπινες δυναμικές που μέχρι τώρα περνούσαν απαρατήρητες. 3) Ώθηση για μετασχηματισμούς (transformation impulse), δηλαδή για επιτακτική ανάγκη αλλαγής των υπαρχουσών καταστάσεων και πρακτικών.

(σε λίγο η συνέχεια)

Στο κεφάλαιο που ακολουθεί (3), γίνεται λόγος για την βιβλιογραφική ανασκόπηση, τον ακρογωνιαίο λίθο κάθε ερευνητικής εργασίας.
Στο κεφάλαιο 4 εισάγεται ο ρόλος της θεωρίας στην έρευνα καθώς και η φύση και ο ρόλος της αρχιτεκτονικής πρακτικής (design στο πρωτότυπο αλλά με την ευρεία έννοια της λέξης).
Στο κεφάλαιο 5 σχολιάζεται ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός (πρακτική) ως αποτέλεσμα αλλά και ως έναυσμα της αρχιτεκτονικής έρευνας.

Τα κεφάλαια που ακολουθούν συνθέτουν το δεύτερο μέρος του βιβλίου και το καθένα παρουσιάζει μία από τις 7 διαφορετικές μεθόδους/σχέδια έρευνας. Σε κάθε κεφάλαιο υπάρχει μια μικρή εισαγωγή, στο κύριο μέρος παρουσιάζονται τα χαρακτηριστικά της εκάστοτε στρατηγικής, κάποια παραδείγματα και έπειτα παρατίθενται οι κοινές τακτικές για συλλογή πληροφοριών και περαιτέρω ανάλυση. Επιπλέον δίνονται κάποια παραδείγματα σύγχρονων ερευνητικών εργασιών που πραγματοποιούνται με τη συγκεκριμένη μέθοδο, τα μειονεκτήματα και τα πλεονεκτήματα της κάθε στρατηγικής καθώς και επιλεγμένη βιβλιογραφία.
Οι στρατηγικές είναι οι εξής:

1. Ερμηνευτική στρατηγική που στηρίζεται κυρίως σε βιβλιογραφικές πηγές.
2. Ποιοτική έρευνα, η οποία προσπαθεί να εξηγήσει σχέσεις και φαινόμενα με ολιστικό χαρακτήρα και βασίζεται σε σύγχρονες κοινωνικές και πολιτιστικές καταστάσεις.
3. Σχετικιστική στρατηγική, η οποία εστιάζεται στην ανακάλυψη μοτίβων ή σχέσεων μεταξύ συγκεκριμένων μεταβλητών σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο.
4. Πειραματική στρατηγική (το αντίθετο της ερμηνευτικής στρατηγικής) η αλλιώς εμπειρική έρευνα που βασίζεται σε πειράματα εντός και εκτός εργαστηρίου.
5. Στρατηγική προσομοίωσης η οποία περιλαμβάνει από μοντέλα τρισδιάστατης απεικόνισης στον ηλεκτρονικό υπολογιστή μέχρι κανονικής κλίμακας μακέτα. 
6. Λογική επιχειρηματολογία, το σήμα κατατεθέν αυτής της στρατηγικής είναι η ακολουθία λογικών βημάτων μέσα σε ένα κλειστό σύστημα. (φιλοσοφία, μαθηματικά, κ.τ.λ.)
7. Μεικτές στρατηγικές και case studies (μελέτη ανά περίπτωση).

Και πριν από μερικές μέρες ανακάλυψα τον συγκεκριμένο Δανό συνάδελφο αρχιτέκτονα-υποψήφιο διδάκτορα, με τον οποίο κάναμε παρόμοια έρευνα. Εγώ στο blog, αυτός μάλλον για παρουσίαση σε κάποιο μάθημα,  Peter Andreas Sattrup, Architect MAA, PhD student