περί δημοσίου και ιδιωτικού χώρου

Σκέψεις περί δημοσίου και ιδιωτικού χώρου (από την βιομηχανική επανάσταση μέχρι σήμερα). Και πως εξηγείται η σημερινή αδυναμία της αρχιτεκτονικής να δημιουργήσει πραγματικούς δημόσιους χώρους.

Η ιστορία των λέξεων «δημόσιο» και «ιδιωτικό» αποτελεί κλειδί για την κατανόηση της θεμελιακής μεταβολής των ορίων της δυτικής κουλτούρας από την πτώση του ancient régime και τον σχηματισμό μιας νέας, καπιταλιστικής, εγκόσμιας, αστυακής κουλτούρας . Οι πρώτες καταγεγραμμένες χρήσεις της λέξης «δημόσιο» στην αγγλική γλώσσα γύρω στον 16ο αιώνα, ταυτίζουν το «δημόσιο» με το κοινό συμφέρον της κοινωνίας,. Έναν αιώνα αργότερα προστέθηκε ακόμα μια έννοια του «δημοσίου» ως εκείνου το οποίο φανερώνεται και εκτίθεται σε κοινή θέα και το «ιδιωτικό» χρησιμοποιείται με την έννοια του προνομιούχου, σε ανώτατο κυβερνητικό επίπεδο. Με το τέλος του 17ου αιώνα η αντίθεση «δημόσιου» και «ιδιωτικού» μεταβλήθηκε βαθμιαία πλησιάζοντας περισσότερο με τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται σήμερα οι όροι. «Δημόσιο» σήμαινε ανοικτό στην εξονυχιστική εξέταση του καθένα, ενώ «ιδιωτικό» σήμαινε προστατευμένη περιοχή της ζωής, ορισμένη από την οικογένεια και τους φίλους της.
Η αντίληψη για το ποιοι αποτελούσαν το «κοινό», και που βρισκόταν κανείς όταν εμφανιζόταν «δημοσίως», διευρύνθηκε τον 18^ο αιώνα τόσο στο Παρίσι όσο και στο Λονδίνο. Οι αστοί ενδιαφέρονταν όλο και λιγότερο να συγκαλύψουν την κοινωνική καταγωγή τους γιατί οι πόλεις στις οποίες κατοικούσαν μεταβλήθηκαν σ’ έναν κόσμο μέσα στον οποίο ερχόταν σε συνάφεια εντελώς διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Έκτοτε η λέξη «δημόσιο» προσέλαβε το μοντέρνο νόημα της και σήμαινε όχι μόνο ένα τομέα της κοινωνικής ζωής αλλά και το γεγονός ότι αυτός ο δημόσιος χώρος γνωστών και ξένων συμπεριλάμβανε μια σχετικά μεγάλη ποικιλία ανθρώπων. Επίκεντρο αυτής της δημόσιας ζωής ήταν η πρωτεύουσα.
Ο αγώνας για δημόσια τάξη στην πόλη του 18^ου αιώνα και η ένταση ανάμεσα τις απαιτήσεις της δημόσιας και ιδιωτικής ζωής, συναποτελούσαν τους όρους μιας συνεκτικής κουλτούρας. Σε αντίθεση με τον Διαφωτισμό, που υπήρχε ισορροπία δημόσιας και ιδιωτικής γεωγραφίας, προβάλλεται η μεταβολή στις έννοιες περί ιδιωτικού και δημοσίου που ήλθε ως επακόλουθο των μεγάλων επαναστάσεων στο τέλος του αιώνα και της ανάδυσης ενός εθνικού, βιομηχανικού καπιταλισμού στους νεότερους χρόνους. Τριών ειδών δυνάμεις συντελέσαν σ’ αυτήν την μεταβολή:

Η διττή σχέση βιομηχανικού καπιταλισμού με τη δημόσια ζωή στις μεγαλουπόλεις (19ος αιώνας).
Η αναδιατύπωση της εκκοσμίκευσης, η οποία επηρέασε την ερμηνεία των ανθρώπων για το ξένο και άγνωστο (δημιουργία των μουσείων).
Το σφρίγος της δημόσιας ζωής του ancient régime που δεν έσβησε ακαριαία εδραζόμενο στην δομή της ίδιας της δημόσιας ζωής.

Επιπλέον πρέπει να επισημανθεί πως η αστική οικογένεια του 19αιώνα προσπάθησε να διατηρήσει την απόσταση ανάμεσα στην έννοια της ιδιωτικής πραγματικότητας και τις εντελώς διαφορετικές σχέσεις του δημόσιου κόσμου εκτός της οικείας. Αν και η διαχωριστική γραμμή ήταν συγκεχυμένη, συχνά παραβιαζόταν. Βέβαια, υπήρχε μια ποιότητα στην αστική ζωή του προηγούμενου αιώνα, οι άνθρωποι κατέβαλαν προσπάθεια να , αν και αδύναμη και καταδικασμένη να πέσει, εκμαιεύσουν κάποια μορφή από μια κοινωνία άκρας αταξίας και σκληρότητας. Μετά την κρίση της δημόσιας ζωής τον 19 αιώνα έγινε η προσπάθεια να λυθεί με το όραμα της σφαίρας της οικειότητας, που προάγει κατ’ αναλογία προς την εγκατάλειψη της δημόσιας σφαίρας επειδή δήθεν είναι κενή. Σε ψυχολογικό επίπεδο το περιβάλλον, στην οργάνωση του χώρου στις πόλεις, εξωθεί τους ανθρώπους να θεωρούν τη δημόσια σφαίρα άνευ νοήματος. Οι διαφανείς τοίχοι, τον 20 αιώνα, αν και διαπερατοί, απομονώνουν συγχρόνως τις εντός του κτιρίου δραστηριότητες από τη ζωή του δρόμου. Σ’ αυτή τη σχεδιαστική αντίληψη, η αισθητική της ορατότητας και η κοινωνική απομόνωση συγχωνεύονται.
Η εξάλειψη του ζωντανού δημόσιου χώρου υποδηλώνει μια ακόμα πιο διεστραμμένη ιδέα, να δημιουργηθεί χώρος εξαρτημένος από την κίνηση. Ο δημόσιος χώρος είναι πλέον μια έκταση για να τη διασχίζει κανείς και όχι να βρίσκεται εντός της. Αυτό συμβαίνει γιατί σήμερα βιώνουμε μια άνεση κίνησης άγνωστη σε προηγούμενο αστικό πολιτισμό, εντούτοις η κίνηση έγινε η πιο αγχώδης από τις καθημερινές μας δραστηριότητες.
Ο απονεκρωμένος δημόσιος χώρος είναι ο πιο συγκεκριμένος λόγος που οι άνθρωποι αναζητούν σε οικείο έδαφος ότι αποστερούνται πλέον σ’ έναν πιο ξένο χώρο. Η απομόνωση εν μέσω κοινής θέας, ως ένα άλλο πανόπτικον του Φουκώ, και ο υπερτονισμός ψυχολογικών διεργασιών αλληλοσυμπληρώνονται. Τα κραυγαλέα σημάδια μιας ασύμμετρης προσωπικής ζωής και ενός κοινού δημοσίου βίου βρίσκονταν προ πολλού εν τω γίγνεσθαι. Από την γέννηση της Βιομηχανικής Πόλης, όπου αρχίζει πλέον η πόλη να μην είναι ταυτόσημη με τη δημόσια κουλτούρα.

Επίλογος
Στα εκατό χρόνια που ακολούθησαν το απόγειο του φιλελευθερισμού ο καπιταλισμός σταδιακά οργανώθηκε και η αυθεντική σχέση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας διαλύθηκε, το περίγραμμα της αστικής δημόσιας σφαίρας διαβρώθηκε. Αλλά ούτε το φιλελεύθερο ούτε και το μαρξιστικό πολιτικό μοντέλο μπορούσαν να διαγνώσουν ότι η δημόσια σφαίρα θα απέμενε περιορισμένη ανάμεσα στις δυο αυτές τάσεις, οι οποίες διαλεκτικά αντικρουόμενες την διέλυσαν απογυμνώνοντάς την από την πολιτική της λειτουργία.
Η ανάπτυξη του δημόσιου χώρου, κτιρίων (και συγκεκριμένα του μουσείου) θα έπρεπε να ιδωθεί ως το αποτέλεσμα ενός πλήθους μη συσχετισμένων γεγονότων, εμπεριέχοντας τη μοντέρνα ιδέα της προόδου και των αναδυόμενων ιστορικών μεθόδων. Αλλά το ίδιο σημαντικά ήταν το αντίκτυπο της βιομηχανοποίησης και αστικοποίησης, και οι αντίστοιχες επιπτώσεις στη δημόσια και ιδιωτική σφαίρα.
Η συνοπτική αυτή επισκόπηση αποκαλύπτει ότι η τροπή και η πλοκή της δημιουργίας των δημοσίων χώρων (κτιρίων και μουσείων) καθορίστηκαν από δυο βασικούς και στενά συναρτόμενους παράγοντες. Από τη μία, η μεταβαλλόμενη σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας, με άλλα λόγια μεταξύ της δημόσιας και πολιτικής σφαίρας. Και από την άλλη, η διαδικασία μετασχηματισμού της δομής του πολιτισμικού πεδίου, στο πλαίσιο επαναπροσδιορισμού των κυρίαρχων πολιτισμικών ιεραρχιών και κατηγοριών και κατά συνέπεια μιας διαρκής αναθεώρησης της ίδιας της έννοιας του πολιτισμού.

Πιο συγκεκριμένα η εξέλιξη του δημόσιων χώρων και κτιρίων (και συγκεκριμένα του μουσείου) παρακολουθεί ουσιαστικά το ξετύλιγμα αυτών των δυο παράλληλων και αλληλοεπηρεαζόμενων διαδικασιών, αποτελώντας το θεσμικό χώρο στον οποίο αυτές βρίσκουν την πιο αποκαλυπτική και εμβληματική σύγκλιση και συνέκφρασή τους.

βιβλιογραφική αναφορά:
Sennett Richard, Η τυραννία της οικειότητας: ο δημόσιος και ο ιδιωτικός χώρος στο δυτικό πολιτισμό, Νεφέλη, 1999
Lefebre Henry, Δικαίωμα στην πόλη: Χώρος και Πολιτική, Παπαζήση, 1977
Lefebre Henry, Μαρξισμός και Πόλη, Οδυσσέας, 1976
Habermas Jurgen, The Structural Transformation of the Public Sphere: An Inquiry into a Category of Bourgeois Society, The MIT Press, 2001
Benevolo Leonardo, Η πόλη στην Ευρώπη, Ελληνικά Γράμματα, 1997
Bennett Tony, The birth of the museum: history, theory, politics, Routledge, 1995